Piotr Kołodziej

SUMIENIE LUDZKIE - NIEKTÓRE ASPEKTY 

1. Sumienie jako wyznacznik moralności

Wyróżniamy dwie grupy wyznaczników moralności, streszczających w sobie wymagania porządku moralnego; są to wyznaczniki przedmiotowe i podmiotowe. Przedmiotowe wyznaczniki moralności są to obiektywne zasady formułowane w rozmaitych prawach. Wszystkie prawa, o ile są słuszne i sprawiedliwe, mają swoje źródło w stwórczej myśli Bożej. Podstawowym prawem jest prawo stwórcze ( wieczne i naturalne) z niego wypływają prawa: stanowione (kulturowe),objawione i kościelne. Osoba ludzka ma obowiązek wypełniania ww praw, nie jest ona „ aparatem zdalnie kierowanym” i stąd oprócz przedmiotowych wyznaczników moralności ważne- właściwie decydujące- są dla niej wyznaczniki podmiotowe: sumienie, uprawnienia, obowiązki i powinności.

2. Sumienie ludzkie w KDK dokumencie II Soboru Watykańskiego

II Sobór Watykański w następujący sposób omówił problem sumienia: „ W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie nakłada, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze tam, gdzie potrzeba, do miłowania i czynienia dobra a unikania zła, rozbrzmiewa w sercu nakazem: czyń to tamtego unikaj. Człowiek ma w swym sercu wypisane przez Boga prawo, wobec którego posłuszeństwo stanowi o jego godności i według którego będzie sądzony. Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu rozbrzmiewa. Przez sumienie dziwnym sposobem staje się wiadome to prawo, które wypełnia się miłowaniem Boga i bliźniego. Przez wierność sumieniu chrześcijanie łączą się z resztą ludzi w poszukiwaniu prawdy i rozwiązywaniu w prawdzie tylu problemów moralnych, które narzucają się tak w życiu jednostek, jak i we współżyciu społecznym. Im bardziej bierze górę prawe sumienie, tym więcej osoby i grupy ludzkie unikają ślepej samowoli i starają się dostosować do obiektywnych norm moralności. Często jednak zdarza się, że sumienie błądzi na skutek niepokonanej niewiedzy, ale nie traci przez to swojej godności. Nie można jednak tego powiedzieć w wypadku, gdy człowiek niewiele dba o poszukiwania prawdy i dobra, a sumienie z nawyku do grzechu powoli ulega niemal zaślepieniu.”

3.Ewolucja sumienia

Dla rozwoju sumienia ludzkiego wielkie znaczenie mają warunki wewnętrzne i zewnętrzne.

Warunki wewnętrzne, osobowościowe, które umożliwiają pojawienie się i rozwój sumienia, są zespołem danych psychiczno-duchowych człowieka. Ważna jest tu zwłaszcza konstytucja typologiczna osoby ludzkiej, która wpływa na sposób i siłę reagowania w różnych sytuacjach życiowych. Wielkie znaczenie ma także stan organizmu, zwłaszcza mózgu i systemu nerwowego, co wiąże się z poziomem i natężeniem aktywności duchowej, a więc intelektualnej oraz wolitywnej. Procesy orientacji intelektualnej i decyzji wolitywnej, wchodzą w skład sumienia jako konieczne jego elementy konstytutywne. Trzecim z tych elementów jest czynnik emocjonalny, obejmujący sferę przeżyciową. Do wewnętrznych czynników sumienia należy zaliczyć nadrzędny wobec działania ludzkiego wpływ Boży, który nazywamy łaską uczynkową. Drogą do jej uzyskania jest modlitwa.

Warunki zewnętrzne mają charakter środowiskowy. Dziecko przychodzi na świat z pewnym ”zarodkiem” sumienia, podobnie jak z innymi możliwościami rozwoju ducha i ciała. Te szanse realizują się tylko w sprzyjających okolicznościach życia. Zarówno teoria „sumienia wrodzonego” dla człowieka, jak i socjologiczne akcentowanie wpływu środowiska społecznego, są jednostronnymi rozwiązaniami. Owocne są oba te czynniki złączone ze sobą. W ramach środowiskowych podstawowym elementem rozwoju sumienia jest właściwe wychowanie dziecka w rodzinie. Pierwszy etap formowania sumienia jest nacechowany prawem innych osób oraz ich woli. Sumieniem dla dziecka, którego „ja” powoli się dopiero kształtuje, są dorośli, zwłaszcza matka i ojciec, oraz ci, którzy uczestniczą w autorytecie rodzicielskim (nauczyciele, opiekunowie). Uważa ono za dobre to, co starsi pochwalają, a za złe, co oni ganią, a więc jest echem sumienia dorosłych. Zależnie od sposobu traktowania przez starszych w odpowiedzi na jego zachowanie się dziecko czuje się dumne z siebie albo przeżywa wstyd i lęk. Jest to sytuacja normalna i stanowi część przygotowania życiowego, które jest celem prawdziwego wychowania. Zanim ono zrozumie, dlaczego ma postępować w jakiś sposób, otrzymuje już normy dobra i zła. Wielką rolę pomocniczą odgrywa tu Kościół uczący zasad moralności religijnej. Sumienie ma niewątpliwy związek z wiarą.

Formacja dziecka ma charakter wprowadzający: do niej trzeba z czasem dołączyć własny wysiłek samowychowania moralnego, dający w efekcie ukształtowanie osobowości dojrzałej i odpowiedzialnej. W miarę rozwoju zdolności intelektualnych i wolitywnych dorastający człowiek osiąga zdolność osądzania sam z siebie dobra i zła oraz podejmowanie decyzji angażujących jego osobowość już bez oparcia się o starszych. Rodzice i wychowawcy powinni wiedzieć, że nie mogą ciągle utrzymywać „całkowitej władzy duchowej”, jeżeli z rozmaitych względów z tego nie zrezygnują i dorastający człowiek się nie zbuntuje, może on być przez całe życie okaleczony duchowo i niezdolny do własnego rozwoju.

4.Znaczenie sumienia.

Zasadniczą kwestią jest tutaj prawość sumienia. Należy mieć na uwadze fakt, że są różne poglądy zasadniczo nie katolickie, które głoszą własne wizje, wprowadzając chaos i zamęt. Ze względu na ograniczenia czasowe nie będziemy ich omawiać. Ujęcie katolickie uczy nas, że pomimo różnorodności przejawów moralności jako zjawiska historycznego wszędzie sumienie uczy człowieka – należy czynić dobro, a unikać zła. Jego wskazówki mają podstawowy  walor dyrektywy praktycznej dla postępowania ludzkiego.

Prawe sumienie ma fundamentalne znaczenie dla prawidłowego rozwoju: człowieka, rodziny, społeczeństw, narodów i państw. Biorąc po uwagę wieki XIX i XX z kwestią sumienia były problemy. Na temat sumienia wypowiedział się Sobór Watykański II ( Kont. „ Gaudium et spes”), wypowiadali się Pius XII  (Przemówienie 18.IV.1952, Orędzie radiowe 23.III.1952), Jan XXII (Przemówienie 8.XII.1959) Paweł VI (Przemówienie 3.X.1964,Adhort.Apost. 29.VI.1971), Jan Paweł II ( Homilia, Skoczów), Kardynał S. Wyszyński ( 3 Kazanie Świętojańskie 6.I.1981).

5. Wypaczenia sumień

Naruszenie właściwego sumienia może iść w dwóch przeciwnych kierunkach: jego niedowładu albo egzageracji. Powszechnym niebezpieczeństwem jest otępienie wrażliwości sumienia. Laksyzm jest wyrazem „ sumienia szerokiego”, które drobnych wykroczeń nie zauważa a większe bagatelizuje. Jego odwrotnością jest skrupulatyzm: stanowi on niedowład aktu decyzji z powodu nadmiaru wątpliwości intelektualnych i przerostu sfery emocjonalnej. Kolejnym wypaczeniem jest faryzeizm, który dziwnie łączy dwa ww. elementy: drobne rzeczy przesadnie się akcentuje a lekceważy sprawy zasadnicze.

Egzageracja sumienia polega z kolei na tym, że decydującą i ostateczną  normą działania nie jest jakiś ogólny porządek moralny wyrażający się w prawach obiektywnych, głoszonych w nauczaniu Kościoła, ale wewnętrzne światło człowieka, niezależne od wszelkich norm zewnętrznych. Poglądy te w ostatnich czasach są charakterystyczne u różnego rodzaju liberałów. Posługują się oni często hasłami wolności i tolerancji, będąc przekonani o swojej wyższości moralnej, jest to rodzaj pychy rozumu. Wypaczenie to chyba dobrze charakteryzuje cytat z książki ks. dr Felixa Sarda y Salvany „ Liberalizm jest grzechem”, pisze on: „Liberalny katolik zakłada, że formalnym motywem aktu wiary nie jest nieomylny autorytet Boży, objawiający nadnaturalną prawdę, lecz jego własny rozum, raczący uznać to, co wydaje mu się rozumne, zgodne z oceną i miarą jego własnego, indywidualnego osądu. Uznaje on Objawienie nie ze względu na nieomylność Objawiającego, lecz z racji „nieomylności” odbiorcy. Indywidualny osąd jest dla niego prawidłem wiary. ”

Literatura

1.     Katechizm Kościoła Katolickiego. Pallottinum 1994

2.     Stefan Kardynał Wyszyński. Sumienie prawe u podstaw odnowy życia narodowego. Pallottinum 1981

3.     Ks. Stanisław Witek. Chrześcijańska wizja moralności. Poznań 1982

4.     Elżbieta Sujak. Rozważania o ludzkim rozwoju. Kraków 1978